“Ik begon met het bootje dat ik het beste kende, ik had het getekend in 1984 voor de omslag van Maartens eerste boek over meditatie, ‘Zen; notities onderweg’. Het bestaat uitsluitend uit bijeengebonden bamboe stammen met een lage boeg, een rustende visser en een mand voor de vis. Het zou in klei erg breekbaar zijn.” Hanna Mobach, december 2012.
Hanna laat Herma ‘Bootjes’ zien, installatie gemaakt voor hospice ‘Veerhuis’ in Amsterdam, waar Maarten, haar man, herfst 2010 twee maanden verbleef[1]
“” “Als dank voor de zorg en warmte waarmee de vrijwilligers de bewoners van dit huis begeleiden naar de andere oever, besloot ik voor elk van hen een bootje te maken, totaal vijftig in getal.”
“Ik werkte met wit- en roodbakkende klei, penseelde een beetje kobalt, ijzeroxide en mangaan op de witte klei. Zo gingen ze de oven in.”
“Al werkend werd duidelijk dat deze bootjes als groep veel sterker waren en ook als zodanig gepresenteerd en geplaatst moesten worden.”
“Wat was de inspiratie - behalve bewondering en dankbaarheid voor de mensen die in het ‘Veerhuis’ werken, om er het laatste huiselijke huis van te maken voor de grote overtocht? Dat was het motto in Maartens boek ‘Zen; notities onderweg’:”
Laat je maar gaan, de stroom trekt,
vergeet de zwaarte,
vergeet het bekende,
en dans weg in de stroom,
water in water
Amsterdam, december 2012, Hanna Mobach. De foto's zijn van Jan Vonk.
Hanna aan haar werktafel in het atelier in Molenwijk, mei 2014. Foto Jan Vonk. [klik om te vergroten]
“In mei 2014 waren Herma en ik uitgenodigd in Hanna's atelier in Amsterdam. Ik had enige tijd daarvoor Maartens filmcamera (Rolleiflex) van Hanna gekocht en daarmee deze portretfoto gemaakt. Wij zijn meerdere keren in het atelier geweest, waar Hanna ons veel van haar werk heeft laten zien.” Jan Vonk
PS Herma Wiers was leerling van Maarten Houtman, ze is nog steeds actief in de maandelijkse groep ‘Tao-zen oefenen’ in Amsterdam. Zij en haar echtgenoot Jan waren met Hanna bevriend en waren aanwezig bij Hanna's uitvaart op 7 maart j.l. Hein Z.
bij het overlijden van Hanna Mobach op 28 februari 2024, 90 jaar oud.
Onstuitbare levenslust – ‘joie de vivre’ – zo zou ik Hanna’s leven willen samenvatten. En zij had daarbij het grote geluk, dat ze die vreugde ook had leren uitdrukken, van kinds af aan:
Het Wiegje, 1939 keramiek. 6,5x7x4,5cm
“Vader tekende portretten van moeder en mij. Ik herkende ons niet.
Er werden altijd veel verhalen verteld, over grootvader die de pottenbakkerij begonnen was, over Abraham die uit Ur der Chaldeeën vertrok naar het land Kanaän – mijn grootvader was uit Friesland naar Utrecht gekomen, eenzelfde soort mannen waren het dus.
Verhalen over schilders en beeldhouwers, over Italië, de Sint Pieter in Rome, over Michelangelo, Da Vinci, Raphaël, over Dürer en over Rembrandt.”
Ze begon zelf in het klein, met het wiegje dat ze als vijfjarige in klei had gekneed:
“Met klei speelde ik alleen als ik mee mocht naar de fabriek. Toen ik vijf was probeerde ik de prachtige wieg van de kleuterschool na te maken. Het leek er niet naar, maar toen het wiegje kleurig en glanzend uit de oven kwam, was het opeens mooi.” Over het wiegje en andere beginwerken, is onder ‘Retrospectief’ op haar website te lezen.
Een volgend hoogtepunt vormden haar betoverende minimalistische tekeningen van het Groninger landschap, van midden jaren zeventig – je zou het ‘leegte kunst’ kunnen noemen…
Hanna's man, Zen-leraar Maarten Houtman, was er zó door gefascineerd, dat hij ze op hoge leeftijd nog een keer uitprintte met zijn Mac Classic en van een kartonnen ondergrond voorzag – zoals Klaaske en ik ontdekten, toen wij recent de verhuisdoos met zijn privé bezittingen uitpakten, een nalatenschap die Sarah in Hanna’s atelier aantrof.
Twintig jaar later was daar dat wonder voor het oog, Hanna's Minnaars:
“Voorheen had ik al kleine, kwetsbare figuurtjes geboetseerd, alleen of getweeën, die aansluiten op de potloodtekeningen van Icarus. In vervolg daarop ontstond een kleine reeks van minnaars die ik omgaf met transparante bouwsels van latoenkoper en kopergaas.”
En zo materialiseerde Hanna een droombeeld van een betoverende schoonheid...
De minnaars in hun koperen paleis, 1995 Terracotta, koperlasdraad, latoenkoper en kopergaas, 38 x 32x 38 cm
En we weten allemaal waar haar onstuimige scheppingsdrang op uit zou lopen: in de monumentale ‘Zwarte Prinses’ van twee meter veertien lang – “een raadselachtig monolitisch beeld, dat associaties oproept met een boegbeeld, een sarcofaag, en Afrikaanse kunst waarin de boomstam vaak nog is terug te vinden,” zoals kunstrecensent Anne Berk over het beeld schreef in haar boek ‘Body Talk’ .
Zwarte prinses, 1999 Zwartbakkende klei met zwarte terra sigillata, 36x30x214cm
Na deze statige, maar statische prinses, wist Hanna zes jaar later – ze had opnamen gezien van een halfzittende danser met gekruiste benen – met haar serie ‘Mongoolse danser’ dynamiek te brengen in de kleimassa van ‘Zwarte prinses’. Over ‘Body Talk’ gesproken...
Mongoolse Danser II, 2005 Zwartbakkende klei van zwarte terra sigillata, 46 x 63 x 54cm
Maar Hanna bewaarde haar allermooiste werk tot het allerlaatst: de statie met de vijf tekeningen van ‘De Engel’, die ze maakte in de jaren na de dood van Maarten Houtman:
‘De Engel’ Serie van vijf tekeningen, 2012-2013 Houtskool en Siberisch krijt op papier, 43x65cm.
Als ik in die jaren na Maarten’s dood Hanna in haar atelier opzocht, hing daar altijd een van die vijf ‘staties’ van De Engel aan de wand, waar ze dan met krijt druk aan bezig was. Zo nu en dan nam ze afstand om het resultaat te bekijken – totaal gebiologeerd, alsof ze in een trance verkeerde.
Toen ik haar vroeg waar het werk over ging, zei ze: “Over zorg” – waarin een stille verwijzing naar haar zorg voor Maarten in zijn laatste dagen, bijna hoorbaar aanwezig was. Ik keek intussen gefascineerd naar de bijna mystieke dans van de gedaanten op het papier, in totale overgave aan elkaar.
Op zeker moment vertelde dat Hanna dat ze de serie ‘De Engel’ had genoemd. Daar was ik een beetje verbaasd over – maar zijn het ook niet bijna etherische wezens die daar afgebeeld staan…
Wetende hoe bijbelvast Hanna was, moest ik onwillekeurig denken aan de worsteling van Jacob met de engel – dat aspect van een worsteling had ik er al eerder in menen te zien.
Hoe dan ook, de tekeningen hadden een enorme impact op mij: de eigen worsteling van Hanna met haar thema, en ook de aanwezigheid van haar geliefde Maarten in de bovenaardse afbeelding.
Toen de serie naderhand in Museum Waterland in Purmerend aan de wand hing, ging ik daar op een bankje zitten, om te zien hoe het publiek erop leek te reageren – en ik was verbijsterd toen ik zag dat de bezoekers er zomaar langsliepen, zonder er zelfs maar een blik op te werpen…
Hoe was dat in godsnaam mogelijk, zoveel arbeid, zoveel ambachtelijkheid, zoveel bezieling – en het werd niet gezien...
Is dat ook niet het eeuwige dubio van de kunstenaar, de wens om gezien te worden. Terwijl ik bij die laatste tekeningen het gevoel had dat haar eigen verwerkingsproces daarbij het primaat had. Moet je ze dan toch maar opbergen? Klaaske en ik hadden beiden het gevoel dat ze op een gewijde plek zouden moeten hangen, zoals het devote werk dat vroeger in kerken hing – zodat de diepgang van de beelden langzaam tot de toeschouwer door zou kunnen dringen. Maar waar vind je vandaag nog een gewijde plek...
Hanna Mobach bij restaurant ‘De Kieviet’ aan de Schellingwouderdijk in Amsterdam, 4 augustus 2005 Foto Rien Heukelom
Rien Heukelom heeft veertig jaar lang de cursusadministratie bijgehouden van Maarten Houtman, Hanna's man, die tot op hoge leeftijd Zen-leraar was. Toen Rien onlangs een cursus fotografie ging volgen, herinnerde hij zich dat hij ooit deze opname van Hanna had genaakt. En vroeg me of ik er belangstelling voor had.
En hier is ze dan: een heel aanwezige Hanna, in een fleurige trui, die ons ontspannen, bijna uitdagend aankijkt...
Hoera, wat een ontdekking! Je zou het bijna een ‘onthulling’ kunnen noemen – net zoals, nog niet zolang geleden, de onthulling van ‘De Cape’, het beeld dat opnieuw tot leven bracht werd in het Utrechtse Krommerijnpark.
Op een dag in 1976 liep een man met een klein koffertje door de Molenwijk. Waarschijnlijk merkte niemand in de buurt hem echt op, maar de adrenaline gierde op dat moment door zijn lijf. Maarten Houtman (1918-2011) had namelijk het grootste besluit van zijn leven genomen. Hij had zijn vrouw en comfortabele huis in Bilthoven verlaten, en liep nu naar de parkeergarage van de Handmolenflat. Hij klopte aan op de deur (van het huidige Werkplaats Molenwijk), en beeldhouwer Hanna Mobach (1934) deed open. Zij liet hem binnen en bood hem een kopje thee aan. Ze kende hem via haar werk aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht (HKU), waar zij keramiekdocent was. Hij was docent aan het Grafisch Lyceum in Utrecht, en de eerste zenmeester in Nederland. Nu zat hij tegenover haar in haar atelier. Hij was tot over zijn oren verliefd op haar, en verklaartde haar de liefde. Zij accepteerde.
Vanaf dat moment woonde Maarten samen met Hanna in haar atelierruimte naast de parkeergarage. Hun bed stond op een verhoging in een hoek, de rest van het atelier werd in beslag genomen door verschillende kleisoorten op pallets, grote sculpturen, en een keramiekoven die wel honderdtwintig centimeter hoog was. De vloer was gemaakt van stelcon platen, de auto’s stonden voor de deur geparkeerd en ’s winters zat je met elkaar rond de gaskachel je handen te warmen.
Voor Hanna vormde dat geen obstakel. “Ze ging helemaal op in haar kunst. Dat was haar leven,” vertelt haar goede vriend en websitebouwer Hein Zeillemaker. “Het was natuurlijk heel koud en vochtig in haar atelier, maar dat maakte haar niks uit.” Voor Maarten was het anders. “Hij was een stuk ouder dan zij. Er was een verschil van wel vijftien jaar”, valt Zeillemakers partner Klaaske Fokkens bij. “Maarten had ooit in een Japans krijgsgevangenkamp gezeten, dus die was heel gevoelig voor vocht.” Na een jaar afzien vonden ze een appartement in de Bovenkruierflat, waar ze allebei woonden tot Maarten in 2011 overleed, en Hanna in 2017 naar een verzorgingstehuis moest vanwege dementie.
Voeten Zuid-Noord (2002-2003) | Foto: Hanna Mobach
Tot die tijd bewandelde Hanna Mobach steevast haar eigen pad, dat zich grotendeels in de Molenwijk bevond. Hoewel haar man zenmeester was met vele leerlingen, behoorde zij daar niet toe. Ook op andere momenten in haar leven koos ze haar eigen weg. Mobach’s tijd in de Molenwijk wordt daarom gekenmerkt door onafhankelijkheid, gedrevenheid, kennis over haar vak, en natuurlijk de liefde van haar leven.
Hanna werd in 934 geboren als telg van de familie Mobach, bekend van de keramiekfabriek. De fabriek bestaat al sinds 1895 en is gelegen aan de Kanaalweg in Utrecht. Het bedrijf staat vooral bekend om de handgemaakte manshoge vazen in modern design. Zowel Hanna’s vader Klaas als haar broer Bouke werkten in het familiebedrijf, dat nog altijd in handen van de familie Mobach is. Hanna koos echter voor het kunstenaarschap. Ze studeertde kunstgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht, deed een postdoctoraat bij Ateliers ’63 in Haarlem, en werd hoofddocent keramisch beeldhouwen aan de HKU.
Foto: Ingrid Bakker, 2006
Toch bleef haar voornaamste materiaal gelieerd aan haar familie: klei. Beeldend kunstenaar Joop Haring, die vanaf 2000 een paar jaar de atelierruimte naast Hanna huurde, heeft warme herinneringen aan zijn buurvrouw. “Zij heeft me veel verteld over het materiaal klei, en hoe je daar het beste mee om kan gaan. Ze had natuurlijk veel expertise als lid van de familie Mobach. Ze had enorm veel verstand van soorten klei en waar je op moest letten. Zo heb ik van haar een nieuwe techniek geleerd. Het lijkt op het aanbrengen van glazuur op aardewerk, maar is eigenlijk een soort kleislib, terra sigilata. Dat kreeg een loodzwarte kleur als je het bakte. Ik maak er nog steeds gebruik van, dus ze heeft wel degelijk invloed gehad op mijn werk.”
Haring herinnert zich haar zachte, bijna fluisterende stem, waardoor hun inhoudelijke gesprekken haast meditatief werden. Hij omschrijft haar manier van werken als volgt: “Wat mij bij haar opviel was dat ze een prachtig intuïtief beeld maakte, en aan het einde richtte ze zich op de details. Zij had een heel gevoelsmatige aanpak, terwijl ik juist werkte vanuit een concept. Daardoor had ze een hele andere manier van kijken naar dingen, en dat vond ik wel bijzonder. We hebben het vaak met elkaar gehad over dat andere perspectief op dingen.”
Daarnaast noemt Haring het werk Voeten Zuid/Noord (2001-2002) dat in het atelier stond. Het is een kunstwerk dat bestaat uit een groep keramische platte voeten aan stakerige benen, die allemaal één richting uitlopen. Op haar website beschrijft Mobach hoe het werk Voeten in eerste instantie ontstond uit het lopen in de bergen en de verbinding met de aarde. “Toen de groep groot genoeg was om een landschap te zijn, drong zich ook het beeld van vluchtelingen op. Vandaar de toevoeging ‘Zuid-Noord’," schreef ze.
Freelance curator en kunstcriticus Anne Berk, met wie Mobach nog altijd bevriend is, nam dit kunstwerk en een paar anderen op in haar tentoonstelling Body Talk: De Nieuwe Figuratie in de Nederlandse Beeldhouwkunst van de Jaren Negentig (2004) in Museum Beelden aan Zee in Scheveningen. Berk vertelt dat ze eigenlijk een generatie ouder was dan de andere kunstenaars en hoe belangrijk deze tentoonstelling voor haar was. In de bijbehorende catalogus schreef ze over Mobach’s werk: “Figuratief en non-figuratief wisselen elkaar af, maar zijn steeds terug te voeren op de menselijke emotie en het gebaar dat daar uitdrukking aan geeft, zonder dat die emotie expliciet wordt gemaakt.” Het werk van Mobach blijft dus ongrijpbaar, maar er zit een voelbare spirituele component in haar werk, dat te maken heeft met de aarde, de mens en tijdelijkheid.
Dat ongrijpbare van haar werk moet op de een of andere manier nieuwsgierigheid gewekt hebben in de Molenwijk, want op een gegeven moment werd er weer bij Hanna aangeklopt. Deze keer niet op de deur. “Er was een groep jongetjes die daar voetbalden en die met veel plezier tegen de ramen de bal schopten”, vertelt Zeillemaker. “Op een gegeven moment ging het glas stuk. Toen heeft Hanna besloten ze in haar atelier uit te nodigen, om ze te laten zien wat er achter die ramen gebeurde.”
Foto: Ingrid Bakker, 2006
Wat de kinderen in die mysterieuze atelierruimte naast de parkeergarage ontdekt hebben, is precies wat fotograaf Ingrid Bakker, tevens leerling van Maarten Houtman, in haar foto’s van ateliers van oude kunstenaars probeert vast te leggen. In haar foto’s stap je even in de wereld van de kunstenaars die ze voor haar lens heeft. In haar foto's van Hanna's ateliers zie je dat ze een van de stelconplaten uit de vloer heeft laten halen, om een groene tuin te creëren met daarin een vijvertje. En hoe ze haar kleine sculpturen heel precies in de ruimte heeft geplaatst. Bakker omschrijft het atelier van Mobach als een spirituele omgeving. Ze voegt eraan toe: “Het was vreemd om dat atelier te fotograferen, want het was voelbaar dat het niet meer gebruikt werd. Eigenlijk was ik net te laat.”
Na het overlijden van Maarten in 2011 begon Hanna’s geheugen langzaam achteruit te gaan. Dat zorgde ervoor dat ze steeds minder in haar atelier komt. Ze greep terug naar een ander medium, waar ze ook veel in gewerkt had: tekenen. Iets wat ze vanaf haar vroegste jeugd al graag deed. Het is in de laatste jaren dat ze in de Molenwijk woonde dat ze haar blik liet rusten op de omgeving, en de natuur van de Molenwijk voor de eerste maal een inspiratiebron voor haar vormde. Ze begon de elzenkatjes hangend aan de bomen na te tekenen. Met een paar nauwkeurig geplaatste lijnen wist ze de kwetsbaarheid van deze bloesem van de els te vangen.
Die eenvoud is ook terug te zien in haar enige kunstwerk in opdracht: Nieuwe Naatje (1972). “Het is zo anders dan haar vrije werk dat ze het meer als een bijproduct beschouwde”, vertelt Zeillemaker. Toch is het kleine bronzen beeldje van een jonge vrouw, dat je aan de Marnixstraat ter hoogte van de Bullebaksluis kan vinden, haar bekendste werk. Zeillemaker schreef er een speciaal blog over. Mobach maakte het beeld ter ere van het 700-jarig bestaan van de stad Amsterdam en ter vervanging van de Oude Naatje die ooit op de Dam stond.[1] De Naatje van Hanna staat daar met een rechte rug,borst vooruit, handen in de zak en haar neus in de wind. Dat ene kleine beeldje belichaamt in één oogopslag alles wat heel Amsterdam is of zou willen zijn: trots, ludiek en een tikkeltje eigenwijs.
Uit: Sietske Roorda,‘Kunst in de Molenwijk’, 2023
____________________
[1] ‘Naatje’ (officieel ‘De Eendracht’) stond tussen 1856-1914 op de Dam in Amsterdam. Het monument werd opgericht ter ere van de tevergeefse Tiendaagse veldtocht in 1830-31 tijdens de Belgische Onafhankelijkheidsstrijd. Al snel raakte het beeld in verval en kreeg het de bijnaam ‘Naatje’ (waarschijnlijk vanwege de inscriptie ‘NATIE’ op de sokkel). Hierdoor is de uitdrukking ‘’Het is naatje” of “naatje pet” ontstaan, dat betekent “het is waardeloos”.
Hanna Mobach en Maarten Houtman, 2005. Foto Ingrid Bakker
Bij Maarten's 105e geboortedag
PSALM 84
Voor de koorleider; op de gittit;
van de kinderen van Korach; een psalm.
Hartverwarmend waar jij woont!
JIJ, God van de machten!
Ik smacht, ben één en al verlangen
naar het portaal van het huis van de LEVENDE;
hart en ziel, lijf en leden
schreeuwen om de levende God.
Zelfs een vogel vindt een thuis,
een zwaluw een nest om haar jongen in te leggen.
ZÓ is voor mij jouw altaar,
JIJ, God van de machten,
mijn koning en mijn God!
Gelukkig die wonen in je huis,
altijd kunnen ze zingen voor jou!
Gelukkig die kracht vinden in jou,
hun hart gaat uit naar een pelgrimstocht naar jou!
Ze gaan door een dal dat droog is en dor,
maar het wordt een oase,
de eerste herfstregen
besprenkelt het als een zachte zegen.
Ze winnen onderweg aan kracht,
ze zullen God onder ogen komen, op de Sion.
'JIJ, God van de machten,
hoor mijn gebed!
Luister, God van Jakob!'
'Jij, een schild voor ons,
kijk toch, God,
zie het gelaat van je gezalfde!’
Eén dag in het portaal van je huis
is beter dan duizend dagen
waar dan ook.
Ik sta liever op de drempel van het huis van mijn God
dan binnen in de tenten van slechte mensen.
De LEVENDE is een zon, een schild.
God doet je goed, is geweldig;
de LEVENDE overstelpt met goedheid
mensen die onkreukbaar hun weg gaan.
! JIJ, God van de machten,
gelukkig de mens die vertrouwt op jou.
Gerard Swüste
Altijd hetzelfde lied
150 psalmen bewerkt en toegelicht
Skandalon, 2015
Afgelopen nacht, vier hoog in onze flat in Amsterdam-Noord, meende ik door het raam het geluid van kabbelend water te horen. En ik was weer terug op onze woonboot in Amsterdam Centrum, deinend op het altijd bewegende water, terug ‘in mijn element’ – terug naar vijftig jaar geleden.
Het begon voor Klaaske en mij allemaal met die woonboot, ‘Hobbitstee’ geheten, waarop we van 1966 tot 1996 woonden. Op zeker moment bleek dat die boot – gelegen t/o Binnenkant 39 – op een strategische plek lag. Zeg maar dat die plek ‘Zen’ was...
Woonboot ‘Hobbitstee’, Binnenkant t/0 39 in Amsterdam, 1990
We lagen daar namelijk niet alleen om de hoek van het toenmalige Meditatiecentrum ‘De Kosmos’ – waar Klaaske en ik in 1981 in de leer gingen bij Zenleraar Maarten Houtman. Maar later werd Binnenkant 39 ook het pand, waar Maarten's collega Nico Tydeman z'n intrek in nam met zijn ‘Zen Centrum Amsterdam’ – waar nu nog steeds een Tao-zen groep van Maarten onderdak vindt.
En ja, het regende daar toeval ... was dat misschien omdat het bij Zen juist om ‘de binnenkant’ gaat? Wie zal het zeggen.
Toen ik in 1982 in ‘De Kosmos’ een weekend met de bekende Vietnamese zenleraar Thich Nhat Han volgde, was Maarten er ook. Op een gegeven moment zag ik hem daar in een scène met een vrouw, waarmee hij een wel heel bijzondere relatie moest hebben... Toen ik aan het eind van de dag met hem naar de uitgang liep, zei hij: “Dat was m'n ex.” Als gereformeerde jongen was ik daar best een beetje door geschokt: hij was dus gescheiden...
Een paar dagen later, op onze eerstvolgende zen-les in ‘De Kosmos’, vroeg Maarten of hij met zijn vrouw langs kon komen, Hanna Mobach heette ze. Ik was blij verrast... Maar ik vroeg me ook af: die naam‘Mobach’, die ken ik van die pottenbakkersfamilie uit mijn geboortestad Utrecht, waar mijn ouders mee bevriend waren. Die van die prachtige vazen, waar hun hele huis mee vol stond – waarvan een aantal bij ons op de boot staan.
Het bezoekje van Maarten en Hanna was heel gezellig. Maar pas toen ze op het punt stonden te vertrekken, met één voet al op het trappetje naar de kade, kon ik de moed opbrengen om Hanna te vragen of ze soms familie was van Klaas en An Mobach, met hun kinderen Jaan en Hans. En ja, dat was ze... ‘Klaas is mijn oom,’ zei ze. Toen bleek even later dat we allebei in het Utrechtse Oog in Al geboren waren, bij elkaar om de hoek...
Het vervolg van het verhaal is, dat Klaaske in 1984 in Hanna's atelier een tekening mocht uitzoeken. Ze had, samen met enkele andere leerlingen van Maarten, de voorverkoop georganiseerd van zijn eerste boek: ‘Zen notities onderweg’ – dat door Hanna geïllustreerd was.
De tekeningen waar Klaaske uit mochten kiezen, waren de originelen van de illustraties uit het boek. Maar er hingen er nog meer, haar oog viel op de onderstaande – die sindsdien in haar werkkamer hangt:
Blauwe klokjes’, 1984. Penseeltekening op rijstpapier, 62x48cm
Als een moeder die bezorgd is of haar kinderen wel een plekje in de wereld zullen vinden – zo voelde Hanna aan als je een werk van haar cadeau kreeg. Maar je wist: wat ze voor je meebrengt, daar heeft ze haar ziel in gelegd...
Een paar dagen later kwam ze nog eens bij ons langs op de boot, met een map met tekeningen uit diezelfde periode. Met daarbij een wissellijst, ‘zodat we ze om beurten konden ophangen’.
We kozen er één uit, die aan het voeteneinde van ons bed kwam te hangen – op mij bleek hij een weldadige uitwerking te hebben, als een mantra...
Boom, 1983. Penseeltekening op rijstpapier, 62x48cm
Dat was in 1984.
In het jaar daarop richtte Maarten de stichting ‘Zen als leefwijze’ op, om zijn Tao-zen meditatie ‘voor een ieder toegankelijk te maken’. Klaaske en ik kwamen in het bestuur, onze woonboot ‘Hobbitstee’ werd het adres van het secretariaat – zie onder:
Grafisch ontwerp Maarten Houtman, tekening Hanna Mobach.
Hanna was intussen heel erg blij met de steun die Maarten ondervond – eenmaal gepensioneerd, was hij soms wel veertig weekenden per jaar op stap voor zijn zen-werk...
En dat deed hij allemaal vanuit eigen inspiratie, er was geen organisatie, geen beweging of ‘school’, die daarachter stond. Maar nu dus onze stichting...
Toen we in 1996 op de Elpermeer gingen wonen, kregen we onderstaande ‘Bootjes’ cadeau, als welkomstgeschenk aan vaste wal. En ja, het zijn er twee, en beide liggen nu op het droge... Maarten en Hanna hadden hun best gedaan ons ervan te overtuigen, om dat bestaan als ‘bootjesmens’ achter ons te laten. En gewoon in Amsterdam-Noord in een flat te gaan wonen, net als zij.
Later, niet ver van de plek waar de twee bootjes hangen, kwamen daar nog drie bomen bij.
‘Bomen’ staat nu fier op een wat gammele antieke kast, door Hanna zorgvuldig vastgeplakt op het bovenblad – ze zei dat ze ze eigenlijk afgekeurd had, maar het zonde vond om ze weg te gooien. En zie hoe fier ze daar staan –ze hebben al menig huislijke storm doorstaan...
Bomen, 1998 Ongeglazuurde witbakkende klei, h49cm
Hoogtepunt van de collectie is deze prachtige tegel-met-vogel op staalplaat.
De combinatie tegel-metaal is er één die je in Hanna's werk regelmatig tegenkomt. De kwetsbaarheid en het fijnzinnige van de penseeltekening op het porselein, geeft een prachtig contrast met het koele metaal – dat uit een andere wereld lijkt te komen.
Vogel, 1982 Porcelein, pigmenten en veldspaatglazuur; roestvrijstalen plaat; 27,5x22cm
Bij haar vertrek naar Tiel, gaf Hanna ons onderstaande magische tegel-op-koperplaat, met de nadrukkelijke mededeling ‘dat hij bij de stichting Zen als leefwijze thuishoorde en daar moest komen te hangen.’
Hij hangt nu in de centrale hal van ons secretariaat, naast de de opbergkast met artikelen voor verzending. Maarten Houtman heeft altijd gezegd, dat hij rond zijn persoon geen organisatie wilde – dáár waar het, bij alle mensen met een bijzondere inspiratie, al eeuwenlang is foutgegaan. Maar voor alledaagse dingen is er altijd een plaats en een tijd. Zo ook hier.
Hanna Mobach, Z.t., 1982. Pigmenten en veldspaat glazuur, messing plaat, 24x34cm.
Epiloog
25 mei j.l. togen Klaaske en ik met een taxi naar Tiel, met een liber amicorum voor haar onder de arm, waar we twee weken met veel liefde online bij Albelli aan gewerkt hadden. Het beslissende moment om het cadeau naar haar toe te brengen, bleven we nog even voor ons uitschuiven vanwege de afstand tot Tiel – tot we resoluut in een taxi stapten. We kwamen ruim op tijd aan bij ‘De Herbergier’, waar Hanna woont – een eerbiedwaardige locatie tegenover de historische `Ambtmanstuin, waar we nog even konden verpozen na de rit.
Hanna bleek oud en broos – ze is inmiddels negenentachtig – maar nog wel aanspreekbaar. Op haar kamer werd een lunch geserveerd . We kregen het ook over meditatie – waar Maarten soms van zei 'dat zij er met haar kunst óók mee bezig was.' Het Liber Amicorum, 'Hommage aan Hanna' geheten, lag nu geopend op tafel. "Verveelt het jullie nooit om er dagelijks naar te kijken", vroeg Hanna. We konden haar gerust stellen, we genieten er elke dag van.
Met dank aan mijn vriend Gerard Swüste voor zijn toestemming Psalm 84 uit zijn boek over te nemen.
Op www.hannamobach.nl – de website met een chronologisch overzicht van haar werk, die ik ooit samen met Hanna mocht bouwen – is te zien, dat zij zich al vroeg evolueerde van een ‘realistische’ naar een ‘abstracte’ benadering van haar werkelijkheid. In dat licht bezien, is haar Groningse periode te beschouwen als ‘vroeg werk’. Ik weet niet of het daardoor onderbelicht is gebleven – hoewel ik er ademloos naar kon kijken, heeft het nooit toegang tot haar etalage gekregen. Nou, dat was dan zo... Nu ik, twintig jaar later, toch de moed heb een tipje van deze sluier op te lichten, viel me op dat haar Groninger werk – hoe levensecht het ook is – toch al een zekere abstractie bezit. Maar er was één uitzondering: bovenstaand korenveld met bewoonde einder, waar zij fotografisch op inzoomt – tot ik bij uitvergroting ontdekte dat in de rechter benedenhoek ‘Noorwegen, 1977’ stond... Ik gebruik het hier desondanks als introductie, om het contrast aan te geven met het minimalistische landschap waarin wij placht(t)en te leven, dat met zijn allesoverkoepelende luchten zo open naar de hemel staat. Dankjewel Hanna, dat ik je hierbij toch nog even mocht (felici)citeren... | Hein Zeillemaker, 29 januari 2022
Tekeningen
Het gebeurt maar zelden dat ik begrijp wat ik zie, als ik iets zie wat me treft.
Want wat zie ik precies?
Als ik erg goed ga kijken verdwijnt het soms juist.
Pak ik potlood en papier, is het alweer weg. Onverschillig of het om een berg, een mens of een boom gaat. Wat zag ik dan eigenlijk?
Zet ik een lijn op papier, dan leeft daar onmiddellijk een eigen werkelijkheid, die vraagt om een tweede, een derde lijn, enzovoort, en ontstaat er op het papier en binnen zijn grenzen, een tweede werkelijkheid die ik niet helemaal kan sturen en die me verrast.
Er gebeuren zulke vreemde dingen.
Op een ochtend in de lente leek het of de bomen meters waren opgeschoven in de richting van het huis. De wind stroomde als een beek door hun bladeren. Maar toen ik het wilde tekenen was de wind verdwenen.
En de achterkant van een waterval, hoe ziet die eruit?
Op haar website beschrijft Hanna Mobach hoe ze in de zeventiger jaren het landschap in haar werk probeerde te integreren, met als grote uitdaging: hoe kun je de ruimte vangen in klei?
In een serie Raku-beelden experimenteerde ze met de ruimte an sich, waarbij in de zo ontstane binnenruimte plaats was voor ‘riet, stro of houtsnippers’.
“Bij grotere beelden uit dezelfde tijd was de werkwijze andersom: eerst waren er de takken, als een ruimtelijke tekening, daarna de keramische boog (‘De doorzichtige berg’). Eerst was er een stuk aluminium, daarna de keramische drager (‘De stroom’).”
Hanna Mobach - De Stroom, 1985,
steengoed met pigmenten en slibglazuur, aluminium, 20 x 80 x 110 cm
‘De stroom’ was het eerste werk van ik van Hanna zag. Eind jaren tachtig stond het beeld op een tentoonstelling in Amersfoort op een tafel uitgestald, waarbij het binnenvallende licht de ingebedde stroom deed schitteren.
Ik was er weg van ... en dat vertelde ik Hanna later.
Veertien jaar later, nadat de werkzaamheden aan www.hannabobach.nl waren voltooid, kreeg ik het beeld zomaar cadeau...
Ik had inmiddels veel van Hanna's werk gezien – op afbeeldingen, in haar atelier, op tentoonstellingen – maar De stroom had voor mij z'n thrill nooit verloren: de schittering op het water dat zich een weg baant door de welvingen van het landschap ... zo tastbaar, zo vlak onder bereik...
Dus ik voelde me de koning te rijk met haar geschenk ... maar werd tegelijk voor de vraag gesteld: waar moet ik dat gedroomde landschap plaatsen, in mijn studiowoning op 4-hoog...
“Op je balkon,” zei Hanna.
Ik probeerde het uit...
‘De stroom’ op mijn balkon ... de ban gebroken...
Maar helaas... De Stroom leek er z'n kracht, z'n leven, te verliezen en lag als een vis op het droge... Ik struikelde erover – letterlijk.
Geconcipieerd als gestold landschap, gebouwd uit de klei van oevers, gemaakt tot een zitting van zijn schittering, leek De Stroom een natuurlijke omgeving toch broodnodig te hebben... Ook al lag hij toen die eerste keer in Amersfoort als een parel daar op die tafel ... losgekoppeld, als droomlandschap.
Vriendin Ingrid Bakker in Breukelen bracht uitkomst.
Ongeveer in diezelfde tijd verruilde zij haar verdieping langs het Amsterdam-Rijnkanaal voor een eengezinswoning met tuin – en accepteerde het aanbod voor bruikleen van De Stroom van harte.
Zo ligt De Stroom daar nu in haar tuin, temidden van aarde, gras en bloemen. En lijkt zijn bestemming gevonden te hebben – terwijl de voetjes van poes Ploffie voorzichtig de oevers aftasten...
Vanaf haar vroege jeugd heeft Ingrid zich in haar zeilboot ‘De Vrijheid’ door de stroom laten wiegen – nu is De Stroom naar haar toegekomen. Zoals de berg naar Mohammed.
Nationaal Monument 'De Eendracht' rond 1890, met op kop ‘Naatje van de Dam' [klik op afb. voor vergroting]
Op mijn ronde langs een aantal buitenbeelden van Hanna ging ik op zoek naar Naatje, de 'opvolgster' van de legendarische 'Naatje van de Dam', die zo, na een lange afwezigheid, als herboren in de stad weerkeerde.
Toen ik destijds aan Hanna's website werkte, passeerde veel van haar werk de revue. Maar ik was ‘Naatje' nooit tegengekomen. Dat maakte me extra nieuwsgierig... werd zij soms stiefmoederlijk bejegend?
Ooit had ik ‘Naatje' in het voorbijgaan aan het Rokin zien staan. Maar toen ik later poolshoogte ging nemen, bleek zij verdwenen. Nog meer geheimzinnigheid...
Eerst wat over de lotgevallen van haar roemrijke voorgangster.
Het monument waarop ‘Naatje van de Dam' prijkte, stond van 1856 tot 1914 op die plek – zie de historische foto hierboven. De officiële naam luidde: 'De Eendracht, Gedenkteken aan de Volksgeest van 1830 en 1831' (de Belgische afscheidingsoorlog...). Het werd in 1856 opgericht als Nationale Monument. ‘Naatje Eendracht' – zoals ze ook wel genoemd werd – was een bijna vier meter hoge vrouwenfiguur, die bovenop een reusachtige hardstenen sokkel stond.
Toen deze ‘Naatje van de Dam' ten lange leste onder haar eigen gewichtigheid bezweek, circuleerde het volgende spotdicht in de stad:
Lieve Naatje, schrei toch niet.
Nu gij dra de sloopers ziet,
Lang genoeg stondt ge op den Dam
Oud en stijf, mismaakt en lam.
In 1914 was het dan zover...
Het duurde vervolgens nog tot 1975 voordat Naatje in de stad terugkeerde. Het was ter gelegenheid van het 700 jarig bestaan van Amsterdam, dat de firma Proost en Brandt Hanna de opdracht gaf het beeld te ontwerpen. Zo werd Naatje ‘weer thuisbracht', zoals op de sokkel te lezen valt:
"Naatje, op 15 mei 1975 ter ere van Amsterdam 700
weer thuisgebracht door Proost Prikkels redactie"
Wat Hanna voor ogen stond, bleek in alles het tegenbeeld te zijn van de Naatje uit de 19e eeuw. Het werd een klein, speels, elegant beeld – dat bij de onthulling ‘Nieuwe Naatje’ werd genoemd.
Aanvankelijk stond ‘Nieuwe Naatje' op het Rokin, bij de ingang van de Watersteeg. Later kreeg ze een plek op de Bullebaksluis, daar waar de 2e Hugo de Grootstraat de Singelgracht kruist.
Naatje gespot op de Bullebaksluis, 16 okt 2016 [klik op afb. voor vergroting]
Naatje, uitkijkend over de Singelgracht [klik op afb. voor vergroting]
Op mijn speurtocht naar 'Naatje' kwam ik aan het einde van de Bloemgracht op een pleintje aan, waar volgens Google de Bullebaksluis moest zijn. Ik vond alleen een paar grote bloembakken... Het bleek dat je eerst de Marnixstraat over moest oversteken, richting Hugo de Grootplein. Op een hek aan het water daar staat ‘Bullebaksluis'.
En dan ontwaar je haar opeens ... op een vergeten plekje langs de Marnixkade staat ze, hoog op haar voetstuk, te dromen, temidden van een paar bankjes.
Nieuwe Naatje blijkt een fier ogend, slank figuurtje te zijn, het licht glanst op haar bronzen huid. Het is een brutaal wicht, dat is duidelijk. Maar ze is, daar op die hardstenen sokkel van Proost en Brandt, eigenlijk een gewoon Amsterdams meisje, met de onbevangenheid van de zeventiger jaren.
Na een tijdje om haar heen gedraaid te hebben, val je als een blok voor deze Naatje. Ze is pittig, sierlijk en bekoorlijk. En wat een uitzicht heeft ze over de Singelgracht... Wel iets anders dan die van op de Dam, hier word je echt gelukkig van...
Op de terugweg fiets ik langs Multatuli op de Torensluis – en ben weer terug in de wereld der iconen.
Hein Zeillemaker
Daar staat Naatje, een fiere blik in de verte - opgenomen in het Amsterdamse leven van alledag. [klik op afb. voor vergroting]
.jpg)
.jpg)
.jpeg)
